આપણા સૌના જીવનમાં બાળપણ એક એવો સમય છે, જેની યાદો હંમેશા એક મીઠી સુગંધની જેમ મનમાં મહેકતી રહે છે. ૧૪ નવેમ્બરની તારીખ આવે એટલે તરત જ આપણે આપણા દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન સ્વ. પંડિત જવાહરલાલ નેહરુને યાદ કરીએ છીએ, જેમને બાળકો એટલા વહાલા હતા કે તેઓ ‘ચાચા નેહરુ’ તરીકે ઓળખાયા.
આ દિવસ માત્ર ઉજવણીનો નથી, પણ બાળકોના હક્કો, તેમના શિક્ષણ અને કલ્યાણ વિશે જાગૃતિ ફેલાવવાનો પર્વ છે. પણ આ બાળ દિવસની શરૂઆત ક્યાંથી થઈ? ચાચા નેહરુનો બાળકો પ્રત્યેનો પ્રેમ કેવો હતો? અને આજના યુગમાં, જ્યાં બાળપણ મોબાઇલ સ્ક્રીનમાં ખોવાઈ રહ્યું છે, ત્યાં આપણા પરંપરાગત ભારતીય રમકડાંની ભૂમિકા શું છે?
આજે આપણે આ બધા મુદ્દાઓ પર ઊંડાણપૂર્વક વાત કરવી છે. આ માત્ર એક લેખ નહીં, પણ આપણા બાળકો માટે એક સ્વસ્થ અને સંસ્કારયુક્ત બાળપણની શોધ છે.
૧. બાળ દિવસનો ઐતિહાસિક અને રોચક પ્રવાસ
ભારતમાં બાળ દિવસની ઉજવણી પાછળ એક લાંબો અને રસપ્રદ ઇતિહાસ છુપાયેલો છે. આ દિવસની શરૂઆતનો હેતુ
બાળકોના કલ્યાણ માટે ભંડોળ એકઠો કરવાનો હતો.
ક્યારે, કેવી રીતે અને શા માટે?
- ૧૯૪૮ – ‘ફ્લાવર ડે’ની શરૂઆત: સૌથી પહેલા બાળ દિવસને ૫ નવેમ્બર, ૧૯૪૮ના રોજ ‘ફ્લાવર ડે’ (પુષ્પ દિવસ) તરીકે ઉજવવામાં આવ્યો હતો. ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઑફ ધ ચાઇલ્ડ વેલ્ફેર (ICCW) ના પૂર્વગામી સંગઠને સંયુક્ત રાષ્ટ્રના બાળકો માટેની અપીલ (UNAC) માટે ભંડોળ એકઠું કરવા ‘ફૂલ-ટોકન’ વેચીને આની શરૂઆત કરી હતી.
- ૧૯૪૯ – વ્યાપક ઉજવણી: ૩૦ જુલાઈ, ૧૯૪૯ના રોજ આ દિવસને રેડિયો, લેખો અને સિનેમા દ્વારા વ્યાપકપણે ‘બાળ દિવસ’ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો.
- વિચારનું બીજ રોપાયું: સંયુક્ત રાષ્ટ્રના સમાજ કલ્યાણ ફેલો વી. એમ. કુલકર્ણીએ, ઈંગ્લેન્ડમાં મહારાણી એલિઝાબેથ II ના જન્મદિવસે ‘સેવ ધ ચાઈલ્ડ ફંડ’ માટે નાણાં એકઠા કરવા માટે ઉજવાતા ‘ફ્લેગ ડે’થી પ્રેરિત થઈને, ભારતમાં પંડિત નહેરુના જન્મદિવસને બાળ કલ્યાણ NGO માટે ભંડોળ એકઠું કરવાના દિવસ તરીકે ઉજવવાની ભલામણ કરી. નહેરુજીએ શરૂઆતમાં સંકોચ અનુભવ્યો, પણ પછી રાજી થયા.
- સત્તાવાર ઘોષણા (૧૯૫૪ અને ૧૯૫૭): નહેરુજીનો જન્મદિવસ (૧૪ નવેમ્બર) ભલે ૧૯૪૦ના દાયકાથી દેશભરમાં ઉજવાતો હતો, પણ તેને સત્તાવાર રીતે ‘બાળ દિવસ’ તરીકે ૧૯૫૪માં ઉજવવામાં આવ્યો. દિલ્હીના નેશનલ સ્ટેડિયમમાં ૫૦,૦૦૦ થી વધુ શાળાના બાળકો આ ઉજવણીમાં જોડાયા હતા.
- ૧૯૫૭માં સત્તાવાર દરજ્જો: ૧૪ નવેમ્બર, ૧૯૫૭ના રોજ એક ખાસ સરકારી આદેશ દ્વારા આ દિવસને ભારતમાં સત્તાવાર રીતે બાળ દિવસ જાહેર કરવામાં આવ્યો. તે જ વર્ષે, ભારત સરકારના પોસ્ટ્સ અને ટેલિગ્રાફ્સ વિભાગે ‘બાલ દિન’ નિમિત્તે ત્રણ સ્મારક ટપાલ ટિકિટો અને ફર્સ્ટ ડે કવર પણ બહાર પાડ્યા હતા.
આ ઐતિહાસિક પગલાં દર્શાવે છે કે આ દિવસ માત્ર એક જન્મદિવસ નથી, પણ બાળકોના ભાવિ માટે એક રાષ્ટ્રીય સંકલ્પ છે.
૨. ચાચા નેહરુનો નિર્દોષ પ્રેમ અને કબૂતરની કથા
ચાચા નેહરુને બાળકો સાથે વાત કરવી, હસવું અને સમય વિતાવવો ખૂબ ગમતો હતો. તેઓ માનતા હતા કે:
“આજના બાળકો આવતીકાલનું ભારત બનાવશે, અને આપણે તેમને જે રીતે ઉછેરીશું તે જ દેશનું ભવિષ્ય નક્કી કરશે.”
આ જ વિચારને મૂર્તિમંત કરવા માટે તેમણે ૧૯૫૫માં ચિલ્ડ્રન્સ ફિલ્મ સોસાયટી ઇન્ડિયા (CFSI) ની સ્થાપના કરી, જેથી બાળકોને તેમની સંસ્કૃતિને પ્રતિબિંબિત કરતી ફિલ્મો જોવા મળે.
એ કબૂતરની એક અનોખી ઘટના (The Pigeon Story):
૧૪ નવેમ્બર, ૧૯૫૭ના રોજ, દિલ્હીના નેશનલ સ્ટેડિયમમાં બાળ દિવસની ઉજવણી ચાલી રહી હતી. આ કાર્યક્રમમાં શાંતિનું પ્રતીક ગણાતા ઘણા સફેદ કબૂતરોને આકાશમાં છોડવામાં આવ્યા. બધા કબૂતરો ઉડી ગયા, પણ એક કબૂતર પાછું આવ્યું અને સીધું પંડિત નહેરુના માથા પર આવીને બેસી ગયું!
આ ઘટના જોઈને ત્યાં હાજર સૌ કોઈ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. બાળકો હસી પડ્યા અને આ ઘટનાએ એક સુંદર સંદેશ આપ્યો: ચાચા નેહરુના નિર્દોષ પ્રેમને કબૂતરે પણ ઓળખી લીધો! આ ક્ષણ તેમના અને બાળકો વચ્ચેના અતૂટ બંધનને દર્શાવે છે, જેણે આ દિવસને વધુ યાદગાર અને વહાલભર્યો બનાવી દીધો.
૩. તારીખ બદલવાનો વિવાદ: ‘ચાચા દિવસ’ VS ‘વીર બાળ દિવસ’
જ્યારે કોઈપણ વ્યક્તિ કે ઘટના રાષ્ટ્રીય મહત્ત્વ ધારણ કરે છે, ત્યારે તેના પર ચર્ચા થવી સ્વાભાવિક છે. બાળ દિવસની તારીખ પણ ચર્ચાથી અળગી રહી નથી.
- તારીખ બદલવાની માંગ (૨૦૧૮): ૨૦૧૮માં, ભાજપના લગભગ ૬૦ સાંસદોએ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીને વિનંતી કરી કે બાળ દિવસની તારીખ બદલીને ૨૬ ડિસેમ્બર કરવામાં આવે.
- શહીદીનું સન્માન: તેમણે સૂચવ્યું કે ૨૬ ડિસેમ્બર એ શીખ ગુરુ ગોબિંદ સિંહજીના નાના પુત્રો છોટે સાહિબઝાદે (સાહિબઝાદા જોરાવર સિંહજી અને સાહિબઝાદા ફતેહ સિંહજી) ની શહીદીનો દિવસ છે. આ વીર બાળકોએ ધર્મની રક્ષા માટે બહાદુરીપૂર્વક બલિદાન આપ્યું હતું.
- વિભાજનનું સૂચન: આ સાંસદોની માંગ હતી કે ૨૬ ડિસેમ્બરને ‘બાળ દિવસ’ તરીકે ઉજવવો જોઈએ, જ્યારે ૧૪ નવેમ્બરને માત્ર નહેરુજીની યાદમાં ‘ચાચા દિવસ’ તરીકે ઉજવવો જોઈએ.
- વર્તમાન નિર્ણય: આ માંગણીઓના પગલે, વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ૨૦૨૨માં ૨૬ ડિસેમ્બરને ‘વીર બાળ દિવસ’ તરીકે જાહેર કર્યો, જેથી બાળકો અને આવનારી પેઢીઓ આ વીરતાપૂર્ણ બલિદાનમાંથી પ્રેરણા લઈ શકે.
આ બે અલગ-અલગ દિવસોની ઉજવણીનો અર્થ એ છે કે રાષ્ટ્ર હવે બાળપણના બે અલગ-અલગ મહત્ત્વપૂર્ણ પાસાઓને સન્માનિત કરી રહ્યું છે: ચાચા નેહરુ દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલું સ્નેહ અને સંભાળનું મહત્ત્વ, અને વીર સાહિબઝાદાઓ દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલું શૌર્ય અને બલિદાનનું મહત્ત્વ.
કોઈપણ વિવાદ હોય, અંતિમ ધ્યેય એક જ છે: બાળકોનું કલ્યાણ અને તેમનું શ્રેષ્ઠ ભવિષ્ય. આ ભવિષ્ય સ્ક્રીન પર નહીં, પણ સંસ્કાર, કલા અને સર્જનાત્મકતામાં રહેલું છે, જેના તરફ આપણને પરંપરાગત રમકડાં લઈ જઈ શકે છે.
૪. બાળપણનો વારસો: પરંપરાગત રમકડાંનું પુનરાગમન
હવે જ્યારે આપણે બાળ દિવસના ઇતિહાસ અને તેના મહત્ત્વને સમજી ગયા છીએ, ત્યારે એક મોટો પ્રશ્ન ઊભો થાય છે: આજના બાળકોનું બાળપણ ક્યાં જઈ રહ્યું છે?
મોટાભાગના બાળકોનો સમય હવે પ્લાસ્ટિકના રેડીમેડ રમકડાં અને મોબાઈલ ગેમ્સમાં વીતી રહ્યો છે. આ રમકડાં ભલે આકર્ષક હોય, પણ તે બાળકની કલ્પનાશક્તિને સીમિત કરી દે છે. ઇલેક્ટ્રોનિક કાર બટન દબાવવાથી ચાલે છે, પણ તે બાળકને વિચારવા, બનાવટ કરવા કે ભૂલ કરીને શીખવાનો મોકો આપતી નથી.
આનાથી વિપરીત, આપણા ભારતીય પરંપરાગત રમકડાં લાકડું, માટી, કાપડ અને કુદરતી રંગોમાંથી બનેલા હોય છે. તે માત્ર રમકડાં નથી, પણ આપણા વારસાનો એક જીવંત ભાગ છે.
પરંપરાગત રમકડાંનું ત્રિ-પરિમાણીય (Three-Dimensional) મહત્ત્વ:
૧. શારીરિક અને માનસિક વિકાસ (Skills Development):
- ભમરડો અને લખોટી: આ રમતો શારીરિક સંતુલન (Balance) અને હાથ-આંખના તાલમેલ (Coordination)ને તીક્ષ્ણ બનાવે છે.
- લાખના લાકડાના બ્લોક્સ (ટુકડા): બાળક આનાથી નવા આકારો બનાવે છે, જેનાથી તેમની રચનાત્મકતા, અવકાશીય તર્ક (Spatial Logic) અને સમસ્યા હલ કરવાની ક્ષમતા (Problem-Solving Skills) વધે છે.
- ચૌપાટ (લૂડોનું જૂનું સ્વરૂપ): આનાથી બાળકો વ્યૂહરચના અને ગાણિતિક તર્ક (Logical Reasoning) શીખે છે.
૨. સાંસ્કૃતિક જોડાણ અને વારસો (Cultural Connection):
- કારીગરીનું જ્ઞાન: કર્ણાટકના ચન્નાપટ્ટના કે આંધ્રપ્રદેશના એટિકોપ્પકાના રમકડાં કુદરતી રંગો અને લાખના કોટિંગથી બને છે. આ રમકડાં બાળકોને ભારતની સમૃદ્ધ હસ્તકલા અને કલાનો પરિચય કરાવે છે.
- પૌરાણિક કથાઓ: કોંડાપલ્લીના રમકડાંમાં ઘણીવાર રામાયણ કે કૃષ્ણ લીલાના દ્રશ્યો દર્શાવવામાં આવે છે. જ્યારે બાળક આનાથી રમે છે, ત્યારે દાદા-દાદી સરળતાથી તેને તે પાત્રોની વાર્તાઓ કહી શકે છે, જેનાથી સંસ્કારનું સિંચન
થાય છે.
- તહેવારો: દક્ષિણ ભારતમાં નવરાત્રી દરમિયાન ‘ગોલુ’ની પ્રથામાં દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ, ગ્રામ્ય જીવનના દ્રશ્યો અને લગ્ન-પ્રસંગોને દર્શાવતા રમકડાંની સજાવટ થાય છે. આ બાળકોને તહેવારના સાચા અર્થ સાથે જોડે છે.
૩. પર્યાવરણ અને સ્વાસ્થ્ય (Eco-Friendly & Health):
- સલામતી: લાકડા, માટી કે કાપડમાંથી બનેલા રમકડાંમાં કોઈ ઝેરી કેમિકલ હોતું નથી. વળી, કુદરતી રંગોનો ઉપયોગ થાય છે, જે પ્લાસ્ટિકના રંગોથી તદ્દન અલગ છે. આનાથી બાળકનું સ્વાસ્થ્ય સુરક્ષિત રહે છે.
- સ્થિરતા (Sustainability): આ રમકડાં લાંબા સમય સુધી ટકે છે અને તૂટે તો પણ પર્યાવરણને નુકસાન પહોંચાડતા નથી. તે બેટરી કે ઇલેક્ટ્રિસિટી વગર ચાલે છે.
૫. માતા-પિતા માટે સરળ સૂચનો: બાળકને વારસાનું મહત્ત્વ કેવી રીતે સમજાવવું?
આપણે બાળકોને આપણા વારસા સાથે જોડવા માટે નીચેના સરળ પગલાં લઈ શકીએ:
૧. વાર્તાઓને રમકડાં સાથે જોડો: બાળકને કહો: “આ નાની લાકડાની ઢીંગલી તારા મમ્મી-પપ્પાએ નાના હતા ત્યારે જાતે રંગી હતી.” કે પછી “આ માટીના ઘોડા પર રાજા-રાણી બેસીને સવારી કરવા નીકળ્યા છે એવી કલ્પના કર.” રમકડાંને વસ્તુ નહીં, પણ વાર્તા અને યાદગીરી બનાવો.
૨. નાટક અને ભૂમિકા ભજવો (Role Play): બાળકોને પરંપરાગત રમકડાંનો ઉપયોગ કરીને રામાયણ કે લોકકથાના નાના નાટકો ભજવવા પ્રોત્સાહિત કરો. આનાથી ભાષા વિકાસ અને અભિનય કૌશલ્ય વિકસે છે.
૩. ગેજેટ-મુક્ત ‘રમવાનો સમય’ નક્કી કરો: દરરોજ ઓછામાં ઓછો એક કલાક ‘સ્ક્રીન-ફ્રી’ સમય રાખો, જ્યાં બધાએ સાથે બેસીને જૂની રમતો જેમ કે સાપ-સીડી (જૂના લાકડાના પાસા સાથે), ચૌપાટ, કે લાકડાના બ્લોક્સથી કિલ્લો બનાવવાનું કામ કરવું.
૪. કારીગરો વિશે સમજાવો: બાળકને કહો કે આ રમકડું કોઈ કારખાનામાં નહીં, પણ કોઈ કારીગરે પોતાના હાથે બનાવ્યું છે. આનાથી બાળકમાં કારીગરો પ્રત્યે માન અને સ્થાનિક ઉત્પાદનો (Vocal for Local) પ્રત્યે સમજણ વિકસે છે.
૧૪ નવેમ્બર, બાળ દિવસ, આપણને ચાચા નેહરુનો એ સંદેશ યાદ કરાવે છે કે બાળકો રાષ્ટ્રનું સૌથી મોટું ધન છે. આ ધનને આપણે કેવી રીતે સાચવવું, તે આપણી જવાબદારી છે.
જો આપણે ઇતિહાસમાંથી બોધપાઠ લઈશું, વર્તમાનની માંગણીઓને સમજીશું અને ભવિષ્યની તૈયારી કરીશું, તો જ આપણે આપણા બાળકોને સાચું બાળપણ આપી શકીશું. પરંપરાગત રમકડાં આ જ પ્રેમ, આનંદ અને નિર્દોષતાનો વારસો લઈને આવે છે.
ચાલો, આ બાળ દિવસે આપણે આપણા બાળકોને આ વારસો સોંપીએ, જેથી તેમનું બાળપણ ફક્ત સ્ક્રીન પર નહીં, પણ સંસ્કૃતિની માટી પર ખીલે.
બાળકો પાસેથી શીખવાનો દિવસ – પ્રેમ, આનંદ અને નિર્દોષતાનો સંદેશ હંમેશા યાદ રહે!
બધા જ બાળકોને બાળ દિવસની ખૂબ ખૂબ શુભકામનાઓ!
